Ukraine tiến hành Rà soát Chính sách Thương mại lần thứ hai tại WTO

Thứ Bảy, 16/08/2025

Rà soát chính sách thương mại (Trade Policy Review – TPR) là cơ chế được thiết lập trong khuôn khổ WTO, nhằm định kỳ xem xét và đánh giá chính sách thương mại cũng như các chính sách liên quan của các nước thành viên. Cơ chế này đồng thời theo dõi những diễn biến quan trọng có khả năng ảnh hưởng đến hệ thống thương mại toàn cầu. Tất cả các thành viên WTO đều phải tham gia quy trình rà soát, với tần suất được xác định theo quy mô và mức độ hội nhập của từng quốc gia. Theo đó, ngày 26 và 28 tháng 2 năm 2025, Uknaine đã tiến hành Phiên Rà soát chính sách thương mại của nước này trong khuôn khổ WTO.

Theo Báo cáo của Ban Thư ký WTO, trong giai đoạn 2017-2023, tỷ trọng thương mại hàng hóa trong GDP giảm mạnh, từ 80%  xuống 55%, phản ánh sự co hẹp của sản xuất công nghiệp và gián đoạn thương mại do xung đột. Kim ngạch xuất khẩu hàng hóa đạt 36,2 tỷ USD năm 2023, giảm đáng kể so với 65,9 tỷ USD năm 2021.

Theo báo cáo của WTO, Ukraine ghi nhận sự thay đổi rõ rệt trong cơ cấu hàng hóa xuất khẩu. Cụ thể, nông sản – đặc biệt là ngũ cốc – tiếp tục dẫn đầu trong cơ cấu xuất khẩu của Ukraine. Năm 2023, sản phẩm nông nghiệp chiếm trên 48% tổng kim ngạch xuất khẩu, chủ yếu là lúa mì, ngô, hạt hướng dương và dầu thực vật. Các nhóm hàng khác gồm chất béo và dầu (15,6%), kim loại cơ bản và sản phẩm kim loại (10,8%), và máy móc, thiết bị điện (7,2%).

Nếu năm 2017, thép và sắt chiếm tới 20% xuất khẩu, thì đến năm 2023, tỷ trọng này chỉ còn 7,3%, phản ánh sự sụp giảm của ngành công nghiệp nặng trong bối cảnh nhà máy bị phá hủy và chuỗi cung ứng bị đứt gãy. Ngược lại, các sản phẩm nông nghiệp và thực phẩm chế biến gia tăng nhanh, trở thành nguồn thu ngoại tệ chính. WTO ghi nhận rằng trong hai thập kỷ qua, xuất khẩu của Ukraine ngày càng thiên về sản phẩm dựa trên tài nguyên tự nhiên (nông sản, kim loại) và giảm tỷ trọng sản phẩm công nghiệp chế biến có giá trị cao như điện tử hay phương tiện vận tải.

Tỷ trọng của ngành máy móc và phương tiện vận tải trong xuất khẩu thấp hơn đáng kể so với trung bình toàn cầu. Tuy nhiên, vẫn có tín hiệu tích cực: Ukraine bắt đầu tham gia chuỗi cung ứng ô tô châu Âu, thông qua xuất khẩu các bộ dây điện đánh lửa và linh kiện phụ trợ. Trong mười năm qua, các sản phẩm ô tô, phụ tùng và linh kiện là nhóm xuất khẩu phi tài nguyên lớn nhất của Ukraine, trong đó Đức chiếm 17,2%, tiếp theo là Mỹ (12,5%), Nhật Bản (11,6%), Ba Lan (6,7%) và Trung Quốc (6,1%).

Bên cạnh đó, sự chuyển hướng thị trường xuất khẩu thể hiện rõ nhất ở địa lý thương mại. Năm 2017, chỉ khoảng 40% hàng hóa xuất khẩu của Ukraine sang EU-27, trong khi tỷ trọng này tăng lên 65% vào năm 2023, đặc biệt tập trung ở Ba Lan và Romania.

Trong khi đó, thị phần của hầu hết các khu vực khác đều giảm mạnh như: Châu Phi giảm từ hơn 9% xuống dưới 5%; Châu Á giảm gần 10 %, từ 21% (2021) xuống khoảng 11% (2023); Liên bang Nga và Cộng đồng các quốc gia độc lập (CIS) gần như mất vị thế đối tác thương mại chủ lực.

Hai đối tác duy trì được thị phần ổn định là Trung Quốc và Thổ Nhĩ Kỳ, song chủ yếu trong vai trò thị trường nhập khẩu nguyên liệu nông nghiệp và kim loại. Trong khi đó, Mỹ, Đức, và Ba Lan nổi lên như những đối tác xuất khẩu chính của Ukraine, đồng thời là điểm đến của hàng hóa công nghệ và linh kiện sản xuất.

Mặc dù quy mô xuất khẩu sụt giảm, cấu trúc hàng hóa và thị trường lại cho thấy sự chuyển dịch chiến lược rõ rệt – đặc biệt là quá trình “tách rời” khỏi Nga và hướng mạnh sang châu Âu. Sự chuyển hướng này, theo WTO, phản ánh chiến lược hội nhập với châu Âu được xúc tiến mạnh mẽ sau Hiệp định Liên kết EU–Ukraine (2017) (The Association Agreement (AA) between the EU and Ukraine). Quá trình này đi kèm với sự “giảm độ phức tạp xuất khẩu”: trước đây, những sản phẩm có hàm lượng kỹ thuật cao chủ yếu được sản xuất cho thị trường Nga; sau xung đột, cơ cấu xuất khẩu chuyển sang hàng hóa cơ bản và trung gian, phản ánh sự mất mát của chuỗi giá trị công nghiệp kế thừa từ Liên Xô.

Trong cấu trúc nhập khẩu và cán cân thương mại, Ukraine không chỉ xuất khẩu ít hơn mà còn phải tăng mạnh nhập khẩu để đáp ứng nhu cầu tiêu dùng, năng lượng và tái thiết. Năm 2023, tổng kim ngạch nhập khẩu đạt 63,6 tỷ USD, cao hơn nhiều so với 49,4 tỷ USD năm 2017. Các nguồn cung chủ yếu là EU (Poland, Đức, Italy, Pháp) chiếm hơn 40%, Trung Quốc (16,4%), Thổ Nhĩ Kỳ (7,4%) và Ấn Độ (3%).

Trước chiến sự, Nga và Belarus từng chiếm hơn 20% nhập khẩu, nhưng nay gần như bị loại khỏi hệ thống thương mại của Ukraine. Cán cân thương mại hàng hóa duy trì trạng thái thâm hụt kéo dài, do nhập khẩu năng lượng, linh kiện và máy móc tăng nhanh, trong khi xuất khẩu công nghiệp giảm.

WTO nhận định rằng sự “đứt gãy hệ thống sản xuất hậu Xô Viết” khiến độ phức tạp xuất khẩu của Ukraine suy giảm rõ rệt. Các sản phẩm phức tạp nhất – như linh kiện điện tử, phương tiện vận tải, thiết bị cơ khí – trước đây được sản xuất phục vụ nhu cầu nội khối CIS và đặc biệt là thị trường Nga. Khi các chuỗi cung ứng này sụp đổ, Ukraine chưa kịp tham gia sâu vào “Factory Europe”, tức mạng sản xuất khu vực EU, dẫn tới tình trạng “mắc kẹt giữa hai hệ thống công nghiệp”: một đã sụp đổ, một chưa hội nhập. Tuy nhiên, bước chuyển mình về thương mại hướng Tây có thể là nền tảng để Ukraine tái cấu trúc nền kinh tế theo hướng hội nhập sâu hơn với thị trường EU. Việc tham gia chuỗi cung ứng ô tô châu Âu, xuất khẩu linh kiện và dịch vụ kỹ thuật số cho thấy tiềm năng đa dạng hóa.

Từ tháng 2/2022 đến tháng 3/2024, tổng giá trị nhập khẩu của Ukraine thấp hơn 128 tỷ USD so với xu hướng trước xung đột phản ánh sự gián đoạn thương mại chưa từng có. Tuy nhiên, WTO đánh giá hệ thống thương mại toàn cầu vẫn tỏ ra “kiên cường” khi các nước nhập khẩu lương thực trước đây phụ thuộc vào Ukraine đã nhanh chóng tìm được nguồn thay thế.

Trong nội tại nền kinh tế Ukraine, thách thức lớn nhất hiện nay là phụ thuộc vào xuất khẩu tài nguyên, trong khi các ngành công nghiệp chế tạo giá trị cao vẫn yếu. Ngoài ra, chi phí vận tải và rủi ro xung đột làm suy giảm khả năng cạnh tranh. Dù vậy, xu hướng hội nhập với châu Âu cả về thể chế và cấu trúc thương mại đang tạo nền tảng dài hạn để Ukraine tái thiết mô hình kinh tế.

Bức tranh thương mại của Ukraine giai đoạn 2017–2024 cho thấy sự tái cấu trúc sâu sắc: từ mô hình hướng Đông dựa trên công nghiệp nặng sang mô hình hướng Tây dựa trên nông sản và thương mại với EU. Quá trình này phản ánh sự thay đổi không chỉ về thị trường, mà còn về định hướng chiến lược quốc gia, gắn chặt với châu Âu cả về kinh tế và thể chế./.

Nguồn: Vụ CSTM Đa biên tổng hợp từ WTO.