Phân tích một vụ tranh chấp cụ thể sử dụng cơ chế Thoả thuận Trọng tài Phúc thẩm nhiều bên tạm thời (MPIA) trong khuôn khổ Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO)
Thứ Tư, 26/11/2025
Các Thành viên WTO có quan điểm đa dạng về việc tham gia cơ chế MPIA. Nhóm các nước ủng hộ – bao gồm EU, Trung Quốc, Canada, Brazil, Australia, và nhiều quốc gia khác – coi MPIA là một giải pháp tạm thời cần thiết nhằm duy trì tính ràng buộc của cơ chế giải quyết tranh chấp trong bối cảnh Cơ quan phúc thẩm của WTO bị tê liệt. Họ cho rằng MPIA giúp bảo đảm tính nhất quán trong việc diễn giải luật WTO, củng cố niềm tin vào hệ thống thương mại đa phương và ngăn ngừa nguy cơ “vô hiệu hóa” các phán quyết cấp sơ thẩm. Ngược lại, một số thành viên như Hoa Kỳ, Ấn Độ lại không tham gia, với lý do MPIA không thể thay thế cơ chế phúc thẩm chính thức và có thể làm giảm động lực cải cách toàn diện hệ thống giải quyết tranh chấp. Nhìn chung, MPIA phản ánh sự chia rẽ trong cách tiếp cận của các thành viên: giữa những nước ưu tiên duy trì trật tự pháp lý tạm thời và những nước mong chờ cải tổ sâu hơn trong khuôn khổ WTO.
Cho đến nay, số lượng các vụ tranh chấp sử dụng cơ chế MPIA ngày càng tăng, phần nào chứng minh được vai trò, tầm quan trọng của cơ chế MPIA trong giải quyết các tranh chấp trong khuôn khổ WTO.Vụ DS591 là một trường hợp đặc biệt trong hệ thống giải quyết tranh chấp của WTO khi Colombia và Liên minh châu Âu (EU) đã nhất trí sử dụng cơ chế MPIA để phúc thẩm phán quyết ban hội thẩm. Đây là vụ đầu tiên trong khuôn khổ MPIA (giữa các thành viên MPIA) mà trọng tài kháng cáo đã ban hành phán quyết. Một điểm nổi bật của vụ này là việc sử dụng các biện pháp thủ tục để tăng hiệu quả: MPIA giới hạn số lượng từ trong văn bản đệ trình, đồng thời tổ chức một buổi “pre-hearing” (trước khi tranh luận miệng) theo hình thức trực tuyến, giúp trọng tài và các bên hiểu rõ hơn các trọng tâm tranh chấp trước khi thảo luận chính thức. Vụ việc này minh chứng rằng MPIA có thể bảo vệ được tính ràng buộc pháp lý (binding) và hai cấp xét xử (ban hội thẩm và phúc thẩm) – những trụ cột quan trọng của hệ thống giải quyết tranh chấp WTO truyền thống.
Vì vậy, DS591 là vụ việc điển hình để thể hiện vai trò MPIA trong thực tiễn. Nội dung dưới đây sẽ phân tích một vụ tranh chấp này.
1. Diễn biến chính vụ DS591
EU đã yêu cầu tham vấn ngày 15 tháng 11 năm 2019 với Colombia về biện pháp chống bán phá giá mà Colombia áp dụng đối với nhập khẩu “frozen fries” (khoai tây chiên đông lạnh) từ Bỉ, Đức và Hà Lan. Colombia áp dụng thuế chống bán phá giá vào năm 2018 đối với lượng lớn nhập khẩu này, khoảng 85% xuất khẩu của EU từ ba quốc gia nói trên vào Colombia. Ngày 24 tháng 8 năm 2020, Ban hội thẩm đã được thành lập để xét xử vụ việc này. Ngày 22 tháng 8 năm 2022, Ban hội thẩm đã ban hành báo cáo theo hướng có lợi có cho EU. Ngày 12 tháng 9 năm 2022, Colombia yêu cầu đình chỉ công việc panel theo Điều 12.12 DSU, và sự đình chỉ này dẫn tới việc báo cáo không được lưu hành toàn thành viên.
Điểm chính trong phán quyết trọng tài là Ban hội thẩm trước đó đã kết luận Colombia vi phạm Điều 5.3 của Hiệp định Chống bán phá giá vì không xem xét phù hợp việc sử dụng “giá bán nước thứ ba” thay vì giá bán nội địa trong xác định “giá trị thông thường”. Tuy nhiên, trọng tài MPIA đã huỷ phán quyết này, kết luận rằng Ban hội thẩm đã áp dụng tiêu chuẩn quá nghiêm ngặt khi cho rằng EU không chứng minh Colombia “không khả thi” khi sử dụng giá bán nước thứ ba. Nghĩa là trọng tài đồng ý với Colombia ở luận điểm rằng việc sử dụng giá nước thứ ba là đủ để khởi xướng điều tra chống bán phá giá nếu điều kiện cho phép.
Về bảo mật thông tin, Trọng tài MPIA giữ nguyên kết luận của Ban hội thẩm là Colombia vi phạm Điều 6.5 của Hiệp định vì thiếu “lý do chính đáng” khi từ chối cung cấp thông tin.
Về tính toán biên độ bán phá giá và xác định thiệt hại và mối quan hệ nhân quả: Trọng tài MPIA đồng ý với Ban hội thẩm rằng Colombia đã vi phạm các điều khoản liên quan trong Hiệp định Chống bán phá giá, cụ thể là Điều 3.1, 3.2, 3.4, 3.5 Hiệp định.
Colombia sau đó đã ban hành Nghị quyết 286 ngày 21 tháng 11 năm 2023 tuyên bố đã triển khai đầy đủ các kết luận của panel và trọng tài. Ngày 31 tháng 5 năm 2024, EU không đồng ý và yêu cầu tư vấn về việc tuân thủ theo Điều 21.5 DSU.
Nhìn chung, vụ việc này mang lại ý nghĩa đối với cả EU và Colombia như sau:
- Với EU: Phán quyết trọng tài mang lại kết quả tốt – phần lớn các kết luận của Panel về thiệt hại & nhân quả được giữ lại; phần khởi xướng điều tra bị điều chỉnh có lợi cho Colombia, nhưng việc vi phạm vẫn được xác định.
- Với Colombia: Bị xác định vi phạm một số điều khoản của Hiệp định Chống bán phá giá, và phải tiến hành sửa đổi. Nghị quyết 286 ban hành ngày 21/11/2023 tuyên bố đã thực hiện đầy đủ. Nhưng EU vẫn không chấp nhận và yêu cầu tư vấn tuân thủ - cho thấy quá trình tuân thủ vẫn chưa dứt khoát.
2. Phân tích ý nghĩa, tác động
Đây là minh chứng cụ thể rằng MPIA thực sự hoạt động, không chỉ mang ý nghĩa thỏa thuận giữa EU–Colombia, mà còn củng cố nguyên tắc “hệ thống giải quyết tranh chấp hai cấp” vốn là trụ cột của cơ chế WTO. Qua vụ này, các thành viên WTO tham gia MPIA cho thấy sự cam kết với hệ thống đa phương, dựa trên luật lệ (rules-based system) và cho phép duy trì tính hiệu quả, minh bạch của cơ chế giải quyết tranh chấp quốc tế. Thực tế, hiệu quả có thể nhìn thấy được khi việc trọng tài hoàn tất trong khoảng 74 ngày nhanh hơn nhiều so với các kháng cáo truyền thống của WTO trước đây.
3. Những điểm mạnh của cơ chế MPIA
- Tính hiệu quả thời gian: quá trình kháng cáo được giới hạn trong một khung thời gian rõ ràng, giúp giảm chậm trễ.
- Tính chuyên môn và độc lập: Các trọng tài được chọn từ danh sách đã thiết lập sẵn, giúp tăng mức độ tin cậy.
- Tính bắt buộc với các bên tham gia: Các bên đã cam kết tuân thủ phán quyết trọng tài.
- Tăng tính khả thi thực thi: Khi có kháng cáo và quyết định rõ ràng, bên vi phạm sẽ phải cân nhắc thực thi.
4. Lợi ích của việc tham gia MPIA
- Duy trì cơ chế phúc thẩm công bằng và dự đoán được: MPIA cho phép các Thành viên tham gia tiếp tục có quyền kháng cáo đối với các báo cáo của Ban hội thẩm (Panel), tránh tình trạng “tranh chấp treo” do không có cơ quan phúc thẩm. Điều này duy trì tính ràng buộc và tuân thủ luật lệ trong giải quyết tranh chấp.
- Bảo đảm tính liên tục của hệ thống pháp lý WTO: Tham gia MPIA giúp tránh “khoảng trống thể chế” trong thời gian chờ cải cách, bảo đảm rằng các quy tắc WTO vẫn được áp dụng thống nhất, tránh tình trạng các Thành viên tự ý diễn giải luật.
- Tăng cường niềm tin vào chủ nghĩa đa phương: MPIA là minh chứng cho ý chí hợp tác đa phương, khẳng định rằng các nước vẫn có thể tự điều chỉnh hệ thống thương mại trên cơ sở luật pháp, không phụ thuộc vào một hoặc vài nước lớn.
- Thúc đẩy cải cách WTO: Thông qua MPIA, các Thành viên có thể thử nghiệm các cơ chế phúc thẩm mới, như quy trình nhanh gọn hơn, giới hạn phạm vi kháng cáo, và các cải tiến kỹ thuật – qua đó cung cấp kinh nghiệm thực tiễn cho quá trình cải cách toàn diện của WTO sau này.
5. Tác động tới Việt Nam
Việt Nam đã gia nhập MPIA ngày 16/10/2025, trở thành thành viên thứ 57.Việc tham gia có nghĩa là nếu Việt Nam có tranh chấp với một thành viên MPIA khác, có thể sử dụng cơ chế này để đảm bảo quyền kháng cáo - tăng khả năng bảo vệ quyền và lợi ích trong thương mại quốc tế. Vụ DS591 cũng là bài học cho Việt Nam và doanh nghiệp Việt: khi một biện pháp chống bán phá giá bị xác định vi phạm, bên bị khiếu kiện sẽ phải sửa, và doanh nghiệp xuất khẩu nên theo dõi kỹ khung pháp lý, quy trình điều tra, tính minh bạch và thời gian thực thi để đảm bảo quyền lợi hợp pháp cũng như nghĩa vụ của mình trong quá trình xuất khẩu.
Nguồn: Vụ Chính sách thương mại đa biên, Bộ Công Thương.
