Những lợi ích của Việt Nam khi tham gia cơ chế Thoả thuận Trọng tài Phúc thẩm nhiều bên tạm thời (MPIA) trong khuôn khổ Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO)
Thứ Tư, 26/11/2025
1. Về việc Việt Nam tham gia MPIA
Ngày 16-10, tại Geneva (Thụy Sĩ), Việt Nam chính thức thông báo về việc tham gia Cơ chế trọng tài phúc thẩm tạm thời nhiều bên (MPIA). Đây là sáng kiến nhằm góp phần duy trì ổn định của hệ thống giải quyết tranh chấp thuộc Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO).
2. Lý do Việt Nam nên tham gia MPIA
2.1. Xu hướng hội nhập quốc tế và vị thế của Việt Nam
Việt Nam là một thành viên tích cực của WTO (kể từ năm 2007) và đang trong quá trình ngày càng sâu rộng hội nhập kinh tế quốc tế: tham gia nhiều hiệp định thương mại tự do (FTA), xây dựng chuỗi cung ứng toàn câu, thu hút đầu tư nước ngoài
Trong bối cảnh đó, việc bảo đảm môi trường thương mại quốc tế ổn định, minh bạch, có khả năng giải quyết tranh chấp hiệu quả là rất quan trọng.
Với việc hệ thống tranh chấp của WTO bị ảnh hưởng (Appellate Body đình trệ), nếu Việt Nam không tham gia một cơ chế thay thế như MPIA thì sẽ có nguy cơ bị “bỏ lại” phía sau các nước khác – tức là các đối tác lớn đã tham gia sẽ có lợi thế hơn trong việc sử dụng công cụ tranh chấp và Việt Nam có thể chịu thiệt thế trong xử lý tranh chấp hoặc bảo vệ quyền lợi.
2.2. Tăng cường năng lực pháp luật thương mại của Việt Nam
Tham gia MPIA sẽ đặt Việt Nam vào nhóm các nước áp dụng và đồng cam kết với các tiêu chuẩn xử lý tranh chấp cao, minh bạch và mang tính đa phương. Điều này thúc đẩy Việt Nam phải nâng cao khả năng phân tích pháp luật thương mại quốc tế, xây dựng đội ngũ chuyên gia, luật sư, trọng tài, và hoàn thiện khung pháp lý nội địa để đáp ứng các yêu cầu quốc tế.
Việc này sẽ giúp Việt Nam không chỉ bảo vệ tốt hơn quyền lợi của mình khi là bị đơn hay nguyên đơn trong tranh chấp mà còn nâng cao uy tín, sức mạnh pháp lý trong quan hệ thương mại quốc tế.
2.3. Tạo niềm tin với đối tác thương mại và nhà đầu tư
Khi Việt Nam tham gia và cam kết với một cơ chế tranh chấp quốc tế nghiêm túc như MPIA, các đối tác thương mại và nhà đầu tư sẽ cảm thấy môi trường thương mại và đầu tư ở Việt Nam ổn định hơn, có thể dự đoán được, và được bảo vệ bởi các cơ chế quốc tế chứ không chỉ bởi cơ chế nội địa.
Điều này góp phần tăng cường thu hút FDI, mở rộng xuất khẩu, và nâng cao vị thế Việt Nam trong chuỗi giá trị toàn cầu – bởi các doanh nghiệp quốc tế thường quan tâm đến rủi ro tranh chấp thương mại, rủi ro pháp lý khi đầu tư hoặc liên doanh.
2.4. Hợp tác và ảnh hưởng trong cải cách WTO
Tham gia MPIA giúp Việt Nam “ngồi cùng bàn” với nhiều nước có ảnh hưởng trong WTO, tạo điều kiện tham gia sâu hơn trong quá trình đàm phán cải cách hệ thống giải quyết tranh chấp WTO. Việt Nam có thể góp tiếng nói, làm cầu nối giữa các khu vực, đồng thời nâng tầm phát biểu chính sách thương mại quốc tế của mình.
Do đó, tham gia MPIA không chỉ mang tính phòng thủ (bảo vệ quyền lợi) mà còn mang tính chủ động – tham gia định hình các quy tắc thương mại quốc tế tương lai.
3. Lợi ích cụ thể khi Việt Nam tham gia MPIA
3.1. Bảo vệ quyền lợi thương mại quốc gia
(i) Duy trì quyền kháng cáo trong tranh chấp thương mại đa phương: Khi Việt Nam là thành viên MPIA, trong trường hợp có tranh chấp với một thành viên MPIA khác, Việt Nam có quyền lựa chọn trọng tài kháng cáo thay vì phải chấp nhận rằng kháng cáo vào Appellate Body là vô hiệu. Nhờ đó, hệ thống xét xử hai cấp được duy trì giữa các bên tham gia. Điều này giúp đảm bảo tính công bằng và đầy đủ của quá trình giải quyết tranh chấp: nếu Việt Nam bị phán quyết panel bất lợi, vẫn có cơ hội kháng cáo thay vì chấp nhận kết quả ngay lập tức.
(ii) Tăng khả năng thực thi các quyền và biện pháp bảo vệ: Trong thương mại quốc tế, khi một nước áp dụng biện pháp ảnh hưởng đến hàng xuất khẩu của Việt Nam (ví dụ thuế chống bán phá giá, trợ cấp bất hợp lý, rào cản phi thuế quan), Việt Nam có thể tham gia tranh chấp tại WTO và nhờ có cơ chế kháng cáo, việc phán quyết sẽ mang tính ràng buộc và khả thi hơn. Nhờ vậy, doanh nghiệp Việt Nam sẽ có “lá chắn pháp lý mạnh hơn” khi tham gia vào chuỗi xuất khẩu quốc tế.
(iii) Góp phần ổn định môi trường thương mại – giảm rủi ro cho xuất khẩu và đầu tư: Khi hệ thống giải quyết tranh chấp thương mại đa phương hoạt động hiệu quả, các doanh nghiệp Việt Nam xuất khẩu hoặc nhập khẩu sẽ hoạt động trong môi trường có quy tắc rõ ràng và có khả năng dự đoán: cái đó giúp họ lập kế hoạch dài hạn, giảm chi phí rủi ro khi bị áp dụng biện pháp bảo hộ từ bên ngoài.
3.2. Tăng cường uy tín và vị thế quốc tế
(i) Chứng tỏ cam kết với thương mại đa phương và nền tảng pháp quyền quốc tế: Việc Việt Nam chính thức tham gia MPIA vào tháng 10 2025 đã được các đối tác quốc tế đánh giá cao. Ủy ban Châu Âu (European Commission) đã ra thông báo chúc mừng việc này và ghi nhận “sự đóng góp vào ổn định thương mại quốc tế dựa trên quy tắc”. Điều này gửi đi tín hiệu rằng Việt Nam là một thành viên có trách nhiệm trong hệ thống thương mại quốc tế, sẵn sàng tuân thủ và tham gia vào các cơ chế quốc tế để bảo vệ và thúc đẩy lợi ích quốc gia.
(ii) Hợp tác sâu hơn với các đối tác lớn: Tham gia cơ chế chung với nhiều nền kinh tế lớn như EU, Trung Quốc, Canada, Australia… giúp Việt Nam có nhiều cơ hội mở rộng quan hệ, tăng cường liên kết, từ đó có thể đàm phán thuận lợi hơn trong các FTA hay các cơ chế đa phương khác.
(iii) Nâng cao thương hiệu “điểm đến” cho đầu tư quốc tế: Nhà đầu tư nước ngoài luôn quan tâm đến rủi ro thương mại và luật lệ quốc tế. Khi Việt Nam được ghi nhận là thành viên tham gia cơ chế tranh chấp thương mại quốc tế nghiêm túc, điều đó tăng cường niềm tin đầu tư vào Việt Nam: tức là môi trường kinh doanh sẽ được đánh giá tốt hơn, chi phí rủi ro thấp hơn, từ đó có thể thu hút đầu tư chất lượng cao hơn.
3.3. Hỗ trợ cải cách và hoàn thiện thể chế trong nước
(i) Thúc đẩy hoàn thiện pháp luật và thể chế thương mại: Tham gia MPIA sẽ buộc Việt Nam phải nâng cấp khung pháp lý nội địa về thương mại quốc tế, xử lý tranh chấp, tuân thủ các cam kết WTO, cải thiện năng lực nội bộ trong việc chuẩn bị, tham gia tranh chấp quốc tế. Quá trình này sẽ đồng thời nâng cao năng lực của các cơ quan quản lý, doanh nghiệp và luật sư.
(ii) Học hỏi kinh nghiệm quốc tế và nâng cao chuyên môn: Việc tham gia vào cơ chế đa phương như MPIA cũng là cách Việt Nam được tiếp cận với kinh nghiệm quốc tế trong giải quyết tranh chấp – như cách trọng tài được lựa chọn, quy trình kháng cáo, thực thi phán quyết. Từ đó, Việt Nam có thể áp dụng và vận dụng vào hệ thống nội địa (ví dụ: tranh chấp đầu tư, tranh chấp thương mại nội-với-ngoài).
(iii) Tạo điều kiện sẵn sàng cho các doanh nghiệp xuất khẩu và đầu tư quốc tế: Khi thể chế thương mại, xử lý tranh chấp được cải thiện, các doanh nghiệp Việt Nam – đặc biệt là doanh nghiệp xuất khẩu và doanh nghiệp tham gia vào chuỗi sản xuất toàn cầu – sẽ được hỗ trợ rõ ràng hơn. Họ biết rằng phía sau mình là một quốc gia có cam kết quốc tế và có công cụ bảo vệ, từ đó tăng quyết tâm và khả năng mở rộng thị trường.
3.4. Tăng khả năng tham gia chuỗi giá trị toàn cầu và cạnh tranh quốc tế
(i) Môi trường thương mại minh bạch, có thể dự đoán được: Một trong các yếu tố để tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị toàn cầu là môi trường thương mại và đầu tư ổn định, có khả năng dự đoán. Khi Việt Nam tham gia MPIA, một trong những tác dụng là giảm rủi ro pháp lý thương mại quốc tế – điều này giúp Việt Nam hấp dẫn hơn với các đối tác nước ngoài (cung ứng, sản xuất phụ trợ, xuất khẩu linh kiện…).
(ii) Củng cố xuất khẩu vào các thị trường trọng điểm: Với vị thế thành viên MPIA, khi doanh nghiệp Việt Nam phải đối mặt với biện pháp bảo hộ từ nước nhập khẩu – ví dụ chống bán phá giá, trợ cấp – khả năng Việt Nam tham gia tranh chấp đa phương được nâng lên. Điều này giúp doanh nghiệp yên tâm hơn khi mở rộng xuất khẩu, đặc biệt vào các thị trường lớn có nhiều rủi ro về bảo hộ thương mại.
(iii) Nâng cao năng lực đàm phán trong các FTA và liên kết khu vực: Khi có công cụ bảo vệ tốt hơn và thể chế tốt hơn, Việt Nam sẽ có vị thế mạnh hơn trong đàm phán FTA, đàm phán điều khoản thương mại – kể cả khi thiết lập các liên kết khu vực hoặc song phương – bởi Việt Nam được nhìn nhận như một đối tác có năng lực và cam kết.
3.5. Hỗ trợ chủ động trong khuôn khổ cải tổ WTO
Trong bối cảnh WTO đang trong quá trình tìm cách khôi phục cơ chế tranh chấp và hiện đại hóa hơn, việc Việt Nam tham gia MPIA giúp mở ra cơ hội tham gia vào việc định hình quy tắc mới, cách thức giải quyết tranh chấp mới.
Việt Nam có thể đóng góp quan điểm ở cấp đa phương, học hỏi từ kinh nghiệm của các thành viên đang triển khai MPIA, và khi hệ thống WTO được cải cách sẽ là một trong các nước có năng lực và kinh nghiệm tham gia mạnh mẽ.
Nguồn: Vụ Chính sách thương mại đa biên, Bộ Công Thương.
