Tình hình thương mại thế giới trong bối cảnh hiện nay

Thứ Hai, 13/10/2025

Thương mại quốc tế (hàng hóa và dịch vụ) luôn là một trụ cột quan trọng của tăng trưởng kinh tế toàn cầu giúp các quốc gia chuyên môn hóa, tận dụng lợi thế so sánh, mở rộng thị trường và kết nối chuỗi cung ứng. Tuy nhiên, trong những năm gần đây, nhiều xu hướng mới từ chính sách bảo hộ, căng thẳng địa-chính trị, dịch bệnh, đến chuyển đổi công nghệ đã làm thay đổi mạnh mẽ bản chất và động lực của thương mại quốc tế.

Trải qua giai đoạn hồi phục mạnh mẽ sau đại dịch COVID-19 (năm 2021-2022), hệ thống thương mại toàn cầu hiện đang đứng trước nhiều thách thức và biến động: tăng trưởng chậm lại, chi phí logistics cao, rủi ro chính sách lớn, và sự tái cấu trúc chuỗi cung ứng. Tổ chức thương mại thế giới (WTO) từng dự báo khối lượng thương mại hàng hóa toàn cầu sẽ giảm 0,2% vào năm 2025, một bước lùi so với kỳ vọng trước đó[1].

Dự báo tăng trưởng và thực tế

Theo báo cáo mới của WTO cập nhật tháng 10/2025: Thương mại hàng hóa (merchandise trade) năm 2025 được dự đoán tăng +2,4% (so với dự báo +0,9% trước đó) nhờ một số yếu tố như nhập khẩu “trước hạn” (front-loading) ở Bắc Mỹ, và tăng mạnh trong các mặt hàng liên quan tới trí tuệ nhân tạo (AI) như chất bán dẫn, máy chủ, thiết bị viễn thông[2]. Về giá trị (không chỉ khối lượng), Hội nghị Liên hợp quốc về Thương mại và Phát triển (UNCTAD) cho rằng giá trị thương mại toàn cầu tăng đáng kể trong nửa đầu năm 2025 (+2,5%/quý)[3].

Các nhân tố ảnh hưởng sâu

Tăng trưởng chậm: Thương mại quốc tế hiện đang bị kéo lại bởi nhiều rào cản: tăng trưởng kinh tế toàn cầu yếu (ví dụ: Ngân hàng thế giới hạ dự báo 2,3% năm 2025). Khi tăng trưởng GDP chậm, nhu cầu nhập khẩu giảm, đầu tư quốc tế bị ảnh hưởng, tất cả đều tác động tới thương mại. Ngoài ra, chi phí vận chuyển, logistics từ sau đại dịch vẫn cao và các rủi ro chuỗi cung ứng còn lớn, làm cho việc mở rộng thương mại trở nên khó khăn hơn.

Chính sách thương mại và thuế quan: Việc áp thuế cao hơn và rủi ro trả đũa thương mại đang tăng. WTO cảnh báo “bất ổn chính sách thương mại” có thể tác động đáng kể lên xuất khẩu và thương mại. Các biện pháp bảo hộ ngày càng mạnh, từ Mỹ tới EU và nhiều nước khác, đã khiến xu hướng thương mại tự do bị lu mờ và tái cấu trúc thương mại toàn cầu bị đảo lộn. Ví dụ, thương mại hàng hóa giữa Bắc Mỹ được dự báo giảm mạnh nếu tái áp dụng các biện pháp thuế quan tiêu cực.

Địa-chính trị và cấu trúc giao thương: Nghiên cứu từ McKensey chỉ ra khoảng cách địa-chính trị của thương mại trung bình giảm khoảng 7% giữa 2017-2024 có nghĩa rằng các quốc gia có xu hướng giao thương với những đối tác có liên kết chính trị gần hơn[4]. Một nghiên cứu khác cho thấy từ 1995-2020 việc liên kết địa-chính trị xấu đi đã làm giảm lượng thương mại toàn cầu khoảng 7 điểm phần trăm[5]. Rủi ro từ các biện pháp trừng phạt, rào cản kỹ thuật, kiểm soát xuất khẩu công nghệ đang tăng cao làm cho thương mại công nghệ cao, chuỗi cung ứng nhạy cảm trở nên khó đoán hơn.

Công nghệ và chuyển đổi số: Sự gia tăng của hàng hóa và dịch vụ có liên quan đến AI, số hóa và thiết bị công nghệ cao đang trở thành động lực mới. WTO cho rằng hàng hóa “AI-enabling” (chất bán dẫn, máy chủ, thiết bị viễn thông) là một trong các lý do chính giúp tăng thương mại hàng hóa nửa đầu năm 2025. Tuy nhiên, khả năng tham gia của các nước thấp hơn vào chuỗi công nghệ cao còn rất khác biệt. Nếu không có chính sách hỗ trợ, khoảng cách giữa các nền kinh tế sẽ càng lớn hơn.

Vai trò của khu vực đang phát triển & thương mại Nam-Nam: Các nền kinh tế mới nổi và đang phát triển ngày càng thể hiện vai trò quan trọng hơn trong thương mại toàn cầu, đặc biệt thông qua sự mở rộng của dòng thương mại Nam – Nam. Tuy nhiên, đằng sau xu hướng tăng trưởng này vẫn tồn tại những rủi ro mang tính cơ cấu. Nhiều nước vẫn phụ thuộc lớn vào xuất khẩu tài nguyên hoặc tham gia vào các chuỗi cung ứng do các nền kinh tế lớn chi phối, khiến họ dễ bị tổn thương trước biến động giá hàng hóa, thay đổi chính sách hoặc các cú sốc bên ngoài.

Hệ quả và những thách thức

Tăng trưởng kinh tế bị ảnh hưởng: Thương mại quốc tế giảm hoặc tăng trưởng chậm sẽ kéo theo tốc độ tăng GDP thấp hơn, việc làm xuất khẩu bị ảnh hưởng, đầu tư quốc tế và chuyển giao công nghệ chậm lại. Như báo cáo của World Bank, yếu tố bất ổn thương mại là nhân tố chính khiến dự báo tăng trưởng toàn cầu giảm còn 2,3% năm 2025[6].
Những quốc gia phụ thuộc lớn vào xuất khẩu (đặc biệt hàng hóa trung gian, nguyên liệu) sẽ chịu ảnh hưởng nặng hơn.

Tái cấu trúc chuỗi cung ứng: Với việc các quốc gia tìm cách đa dạng hóa thị trường xuất nhập khẩu, chuỗi cung ứng toàn cầu đang dịch chuyển. Tuy nhiên, việc này cần khối lượng lớn thời gian để điều chỉnh và thích nghi và đi kèm với chi phí tái cấu trúc, chi phí logistics cao hơn.

Tăng rủi ro thương mại & bất ổn chính sách: Sự bất ổn trong chính sách thương mại làm giảm đầu tư, doanh nghiệp trì hoãn quyết định mở rộng sản xuất hoặc xuất khẩu. Ngoài ra, quốc gia kém phát triển (Least Developed Countries – LDCs) vốn không có đủ “dư địa” hay khả năng chống chịu như các nền kinh tế lớn. Nếu thương mại suy giảm, họ không có “đệm giảm xóc” mạnh như các nền kinh tế lớn.

Cạnh tranh công nghệ và khoảng cách phát triển. Khi công nghệ cao và dịch vụ số trở thành động lực mới, các quốc gia không có năng lực tiếp cận sẽ bị tụt lại, thương mại sẽ ngày càng “chất lượng cao hơn”, đòi hỏi hơn về năng lực sản xuất, chuỗi cung ứng và chính sách. AI và công nghệ liên quan có thể mở ra cơ hội lớn, nhưng nếu không đầu tư và có chính sách phù hợp, một số quốc gia dễ bị “bị bỏ lại phía sau”.

Xu hướng nổi bật và dự báo

Thương mại tăng trưởng nhẹ nhưng không đều: Như đã đề cập, mặc dù WTO nâng dự báo lên ~2,4% năm 2025, nhưng con số này không đồng đều giữa các vùng. Bắc Mỹ bị kéo lùi, châu Á và các nước đang phát triển giữ được đà tăng tốt hơn. Dự báo năm 2026 rất thấp (~0,5%) do các tác động từ thuế mới và nền kinh tế toàn cầu chậm lại.

Thương mại hàng hóa công nghệ cao & dịch vụ số sẽ đóng vai trò ngày càng quan trọng: Việc tăng nhập khẩu thiết bị công nghệ cao ở nhiều quốc gia và tăng nhu cầu trung gian cho AI, điện tử, viễn thông là một trong những điểm sáng. Nếu các quốc gia muốn tăng giá trị xuất khẩu trong tương lai thì tham gia vào chuỗi giá trị cao sẽ là hướng đi quan trọng để đạt được mục tiêu này.

Cơ hội cho thương mại Nam-Nam và các nước đang phát triển. Việc tăng thương mại giữa các nước đang phát triển (South–South) là một tín hiệu rất đáng lưu ý.  Nếu xây dựng được chính sách phù hợp, đẩy mạnh đầu tư vào công nghệ và nâng cao mức độ tham gia vào các chuỗi giá trị toàn cầu, các nước này hoàn toàn có thể tận dụng xu hướng này để mở rộng thị trường, đa dạng hóa đối tác và thúc đẩy tăng trưởng bền vững.

Kết luận

Tình hình thương mại quốc tế hiện nay có thể mô tả là “khá phức tạp và nhiều biến động”. Dù có những tín hiệu tích cực như sự tăng trưởng trong hàng hóa công nghệ cao, việc mở rộng thương mại giữa các nước đang phát triển, và việc nâng dự báo đối với năm 2025, nhưng các rủi ro không hề nhỏ: tăng trưởng vẫn thấp so với tiềm năng, thuế quan và bất ổn chính sách đang đè nặng, và cấu trúc chuỗi cung ứng toàn cầu đang thay đổi theo hướng khó đoán.

Đối với các quốc gia và doanh nghiệp, đây vừa là thách thức lớn nhưng cũng là cơ hội nếu biết định vị đúng: đầu tư vào công nghệ, đa dạng hóa thị trường, chủ động trong chuỗi cung ứng và đặc biệt xây dựng khả năng ứng phó linh hoạt trước các cú sốc toàn cầu. Nếu không, việc bị bỏ lại phía sau hoặc bị tổn thương bởi các cú sốc thương mại là hoàn toàn có thể xảy ra.

Trong bối cảnh thương mại thế giới nói chung có nhiều biến động, Việt Nam và khu vực Đông Nam Á không nằm ngoài ảnh hưởng. Việt Nam có vị trí khá thuận lợi trong một số chuỗi cung ứng (điện tử, may mặc, lắp ráp) và có thể hưởng lợi từ việc đa dạng hóa chuỗi cung ứng. Tuy nhiên, những rủi ro như bất ổn chính sách thương mại toàn cầu, chi phí vận tải cao, và cạnh tranh ngày càng gay gắt từ các nước lân cận vẫn là thách thức. Đồng thời, các yêu cầu mới về tiêu chuẩn kỹ thuật, phát triển bền vững và chuyển đổi xanh cũng đòi hỏi doanh nghiệp Việt Nam phải đầu tư nhiều hơn vào công nghệ và năng lực tuân thủ.

Nguồn: Vụ Chính sách thương mại đa biên, Bộ Công Thương tổng hợp từ các nguồn WTO, UNCTAD, World Bank, Global Trade Review, McKinsey & Company

---